İslam dünyasının altın çağında robotik biliminin dönemdeki adıyla sibernetik alanın kurucusu kabul edilen batı dünyasında El-Cezerî (al-Jazari, al Jasari, Cazari, Gazari) olarak bilinen Ebû’l İz İsmail İbni Rezzaz El Cezerî Mezopotamya (Cizre) Tor (Dağ kapı) mahallesinde 1136 (-veya1153) yılında dünyaya geldi. Adı İsmail olup babasını adı Rezzaz’dır. Şeref ve onur babası anlamında Ebul-iz lakabını almıştır.
Dönemin Artuklu sultanı Artuk Salîh Nâsirüddîn Ebu’l-Feth Mahmûd daveti üzerine 1181 yılından itibaren 25 yıl boyunca “Reis el âmal” (başmühendis) olarak Artuklulara hizmet etmiştir. Bundan 800 yıl önce yaşayan El-Cezeri’den söz eden ilk kişi araştırmacı-yazar İbrahim Hakkı Konyalı efendidir. Daha sonra sibernetik (otomasyon) konusunda yazıları ile tanınan Dr. Toygar Akman Ebu’l-İz hakkında Bilim ve Teknik dergisinde iki ayrı yazı yazmıştır.
Mekatronik, sibernetik ve robotik bilimleriyle öğrenim gördüğü Kürt Medresesi Camia’da karşılaşan El Cezeri hayatı boyunca bu alanlara yönelmiştir. Sibernetik haberleşme, denge kurma ve ayarlama bilimidir. İnsanlarda ve makinelerde bilgi alışverişi, kontrolü ve denge durumunu inceler. Bu bilim, zamanla gelişerek bugün hayatımızın vazgeçilmezleri arasına giren bilgisayarların ortaya çıkmasına imkân tanımıştır.
El Cezerî, El-Cami Beyne’l-İlm Ve’l-Amel En-Nafi Fi Eş-Şınaa’ti’-Hiyel (Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar) adlı Arapça yazılan eserinde robot ve akışkanlar mekaniği konularında pratik mühendisliğin öncüsü olarak, sibernetik ve mekaniği ilk kez bir arada kullanan kişidir. Ebu’l-İz in günümüze kadar ulaşan bu eserin girişinde kitabın hikayesini şöyle anlatmıştır:
“Bir gün yaptığım makinaları sunmak için sultanın huzuruna çıkmıştım. Yaptığım makinaları inceleyen sultan bana şöyle dedi. “Eşsiz makinalar yapmışsın. Bu kadar zahmetle inşa ettiğin bu araçlar kaybolup gitmesin. İcat ettiğin bu şeyleri resimleri ile birlikte benim için bir kitapta toplamanı istiyorum” dedi. Kabul ettim. Zaten başka seçeneğim yoktu.
Kitabındaki tüm şekilleri kendisi çizmiş ve renklendirmiştir. Bu da El-Cezeri’nin yalnız mühendis değil, yetenekli bir sanatçı olduğunu da göstermektedir. Kitabında yer alan çizimlerinde insan ve hayvan figürlerinden geniş ölçüde yararlanmıştır. Bugün İstanbul Topkapı Sarayı III. Ahmet Kütüphanesinde 3472 kayıtlı yazma 1206 tarihli muhafaza edilmektedir. Kitabın 5 tanesi Türkiye’de bulunmak üzere bütün dünyada bilinen 15 kopyası vardır. Eser, zamanın ilim dili olan Arapça ile kaleme alınmıştır.
Cezeri’nin kitabı incelendiğinde, Eski Yunan’dan beri bilinen prensipleri kullanmak ve geliştirmek suretiyle çeşitli araçlar yaptığını görürüz. Bu prensipler, hava, boşluk ve denge prensipleridir. Yunan dünyasında hava, boşluk ve denge prensipleri üzerine Ctesibius (M.Ö 3. yy), Philon (M.Ö 2. yy), Heron (M.Ö 1. yy) tarafından çalışmalar yapılmış ve bu çalışmalar sonucunda da çeşitli araçlar geliştirmiştir. Bunların arasında Archimedes’i de eklemek gerekir.
Cezeri, kitabında 50 aracın ayrıntılı tasarımını verir. Bu araçların 6’sı su saati, 4’ü mumlu saat, 6’sı ibrik, 7’si eğlence amaçlı kullanılan çeşitli otomatlar, 3’ü abdest almak için kullanılan otomat, 4’si kan alma teknesi, 6’sı fıskiye, 4’ü kendinden ses çıkaran araç, 5’i suyu yukarı çıkartan araç, 2’si kilit, 1’i açıölçer, 1’i kayık su saati ve Amid kentinin kapısıdır. El-Cezerî’nin kısaca Kitab-ül Hiyel adıyla bilinen eseri 6 kitaptan oluşur.
1.Kitap: Bu kitap, eşit saatlerin ve Güneş saatlerinin geçişlerinin belirtildiği saatlerin yapımı üzerinedir, on bölümden oluşur. Bunlar, davulcu su saati, kayık su saati, filli su saati, bardak su saati ve tavus kuşlu su saatidir. Bu saatlerin dönemin bilim tarihi açısından en önemli özellikleri, saati göstermenin yanında kullanılan sistemlerin suyun kinetik enerjisiyle çalışan robotik sistemlere sahip olmasıdır. Kitabın son dört bölümü ise zamanı göstermek için tasarlanmış mum saatleridir.
2. Kitap: Bu kitap, daha çok saray eğlenceleri için tasarlanmış ve içeceklerin sunumu üzerinedir, on bölümden oluşur. Kime içecek sunulacağına karar veren kadehler, havuzda yüzen kayak sistemleri, özel ibrikler ve insanları eğlendiren robotlar üzerinedir.
3. Kitap: Bu kitap, ibriklerin, kan alma teknelerinin (hacamat) ve abdest alma makinelerinin yapımı üzerinedir, on bölümden oluşur.
4. Kitap: Bu kitap, şekillerini değiştiren fıskiyeler ve shavuzlar ve müzik otomatları üzerinedir, on bölümden oluşur.
5. Kitap: Bu kitap, derin olmayan göllerden ve ırmaklardan suyu yukarı çıkaran araçların yapımı üzerinedir, beş bölümden oluşur. Bu sistemler temelinde, tarımsal sulama amacıyla tasarlanmış makinelerdir.
6. Kitap: Önceki tasarımlardan faklı tasarımları içeren beş bölümden oluşmaktadır. Hükümdar sarayı için dökme pirinçten yapılmış bir kapı, farklı şifreli kilit sistemleri ile kayıklı saat üzerinedir.
Dubai-İbn-i Battuta sergi sarayında bulunan saatlİ filin işleyişini gösteren meşhur seyyah İbn-i Battuta’nın anlatımı izleyebilirsiniz.
Ebu’l-İz i bugün kendisine hayran bıraktıran icatları esas olarak otomasyona dayanıyordu. Bugün elektrik motorları, servo motorlar, pünematik/hidrolik silindirler, sinyal kabloları, sensörler, switchler , PLC programları kullanılarak yapılamakta olan otomasyon işlerini Ebu’l-İz 800 yıl önce sadece su, hava ve hayvan gücü kullanarak gerçekleştirmiş ve birçok robot , otomatik hareket eden mekanizmalar, su saati vs. tasarlamıştır.
Yakın tarihe kadar Krank şaft mekanizmasının (Dairesel hareketi çizgisel git-gel hareketine çeviren mekanizma) mucidi Leonardo-da Vinci olarak bilinirdi. Ancak Lenardo Da Vinci den yakaşık 300 yıl önce yaşamış olan Ebu’l-iz in tasarımlarında krank şaft mekanizmasını tamamen bugünkü şekli ile kullanmış olduğu ortaya çıkınca bu yanlış bilgi düzeltilmiştir.
Cezerî’nin diğer bir önemi de Artuklu Sarayı’nın kapısını yapmış olmasıdır. Bu kapı, dört metre yüksekliğinde ve 1.5 metre eninde dökme pirinçten yapılmış iki kanatlı bir kapıdır. Kapının orta kısmı altıgen ve sekizgen yıldız motiflerinden oluşan kafes biçimindedir. Bu kafes, birbirlerine sarılmış yapraklarla süslenmiş küfî yazısıyla çevrelenmiştir.
Alman Profesör Wideman tarafından yapılmış olan Ebul-İz e ait birkaç otomatik makine bugün hala Erlangen Üniversitesinde sergilenmeye devam etmektedir.
Cezeri 1233 yılında doğduğu şehir olan Cizre’de hayata veda etmiştir. Şu an mezarı Nuh Peygamber Camii’nin bahçesindedir.
Ayrıca eserleri arasında Kitāb fi ma-‘rifat al-Hiyal al-handasiyya da bulunmaktadır.
